Yazar: Murat ARAPOĞLU
Cilt: 8 Sayı: 1 Sayfa: 151-168
Özet: Ribatlar İslam medeniyetinin inşa ettiği ilk yapı türlerinden biridir. Hz. Peygamber ve Hulefa-i Raşidin öneminde murabıtların toplandığı yerleri tanımlamak için terim kullanılmıştır. İlk İslam fetihleri periyodunda ribatlar savunma gayesiyle inşa edilmiştir. İslam hâkimiyetinin tesis edildiği bölgelerde, dar-ül İslam beldelerinde ribatlar farklı işlevlerle kullanılmaya başlamıştır. . ve XII. yüzyıllar arasında ilk Türk İslam devletlerinin hüküm sürdüğü Maveraünnehir ’de İslam fetihleri VIII. yüzyılda başlamıştır. IX. ve X. yüzyılda Müslüman coğrafyacı ve seyyahlar Maveraünnehir İslam dışı unsurlarla mücadelenin devam ettiği bölge olarak anımlar. Bu dönemde savunma işlevine sahip olanlar dışında konaklama gayesiyle yapılmış ribatlardan bahsederler. X. ve XII. yüzyıllar arasında Maveraünnehir coğrafyasında yer alan ribatlar üzerine yapılan araştırma yapılarda olan işlev değişikliğinin nlaşılmasına katkı sağlayacağı düşünülmüştür. Çalışmanın kapsamı coğrafyada ribat terimiyle ilişkili, mimari özellikleri üzerine yorum yapılacak ribat yapılarıyla sınırlandırılmıştır. Literatürde Maveraünnehir coğrafyasının söz konusu süreçte var olan siyasi ve sosyal dönem ortaya konulmuş, bölgedeki ribatlardan bahseden erken dönem yazılı kaynaklar incelenmiştir. Belirlenmiş çerçeve çerisinde kalan yapılar üzerine araştırmalar derlenmiş, yapıların mimari özelliklerine dair yorum yapılacak görsel materyal toplanmıştır. Yapıların güncel çalışmalar sonrasında ortaya çıkarılan plan tipleri ve mimari özellikleri karşılaştırmalı olarak analiz dilmiştir. Çalışmanın sonucunda yazılı kaynaklarda anlatılan ribatlardaki işlev değişikliğinin yapıların mimari özelliklerine etkisi irdelenmiştir. Analizler sonrası elde edilen bulgulardan erken dönemde inşa edilmiş ribatların kale plan şemasına uygun tesis edilmiş olabileceği hipotezini destekleyen sonuçlara ulaşılmıştır. Maveraünnehir coğrafyasında kervansaray başlığı altında incelenen ribatların işlev değişikliği öncesi durumları genel olarak göz ardı edildiği, bu durumun yapıların mimari özelliklerini anlamakta tenakuzlar yarattığı tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Maveraünnehir, Ribat, Kervansaray, Kal.