Yazar: Murat ARAPOĞLU
Yıl: 2024 Cilt: 8 Sayı: 1 Sayfa: 151-168
Özet: Ribatlar İslam medeniyetinin inşa ettiği ilk yapı türlerinden biridir. Hz. Peygamber ve Hulefa-i Raşidin döneminde murabıtların toplandığı yerleri tanımlamak için terim kullanılmıştır. İlk İslam fetihleri periyodunda ribatlar savunma gayesiyle inşa edilmiştir. İslam hâkimiyetinin tesis edildiği bölgelerde, dar-ül İslam beldelerinde ribatlar farklı işlevlerle kullanılmaya başlamıştır. X. ve XII. yüzyıllar arasında ilk Türk İslam devletlerinin hüküm sürdüğü Maveraünnehir ’de İslam fetihleri VIII. yüzyılda başlamıştır. IX. ve X. yüzyılda Müslüman coğrafyacı ve seyyahlar Maveraünnehir İslam dışı unsurlarla mücadelenin devam ettiği bölge olarak tanımlar. Bu dönemde savunma işlevine sahip olanlar dışında konaklama gayesiyle yapılmış ribatlardan bahsederler. X. ve XII. yüzyıllar arasında Maveraünnehir coğrafyasında yer alan ribatlar üzerine yapılan araştırma yapılarda olan işlev değişikliğinin anlaşılmasına katkı sağlayacağı düşünülmüştür. Çalışmanın kapsamı coğrafyada ribat terimiyle ilişkili, mimari özellikleri üzerine yorum yapılacak ribat yapılarıyla sınırlandırılmıştır. Literatürde Maveraünnehir coğrafyasının söz konusu süreçte var olan siyasi ve sosyal dönem ortaya konulmuş, bölgedeki ribatlardan bahseden erken dönem yazılı kaynaklar incelenmiştir. Belirlenmiş çerçeve içerisinde kalan yapılar üzerine araştırmalar derlenmiş, yapıların mimari özelliklerine dair yorum yapılacak görsel materyal toplanmıştır. Yapıların güncel çalışmalar sonrasında ortaya çıkarılan plan tipleri ve mimari özellikleri karşılaştırmalı olarak analiz edilmiştir. Çalışmanın sonucunda yazılı kaynaklarda anlatılan ribatlardaki işlev değişikliğinin yapıların mimari özelliklerine etkisi irdelenmiştir. Analizler sonrası elde edilen bulgulardan erken dönemde inşa edilmiş ribatların kale plan şemasına uygun tesis edilmiş olabileceği hipotezini destekleyen sonuçlara ulaşılmıştır. Maveraünnehir coğrafyasında kervansaray başlığı altında incelenen ribatların işlev değişikliği öncesi durumları genel olarak göz ardı edildiği, bu durumun yapıların mimari özelliklerini anlamakta tenakuzlar yarattığı tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Maveraünnehir, ribat, kervansaray, kale.
Kaynakça
- Akyol, Y. (2023). Büyük Selçuklu Devleti Döneminde Ribatların Hizmet Alanları, Disiplinler arası Sosyal Bilimler Dergisi, (14), 151-170.
- Akyürek, Y. (2013). Emeviler Dönemi fetih politikası ve Maveraünnehir ‘in fethi. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22(1)
- Arapoğlu, M. (2020). İslam Mimarisinde Ribatlar, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Mimarlık Ana Bilim Dalı, Mimarlık Tarihi ve Kuramı Bilim Dalı, İstanbul
- Aslanapa, O. (2000). Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, İstanbul
- Aydınlı, O. (2020). Maveraünnehir fethi ve Emeviler Dönemi Maveraünnehir, Uluslararası İlim Membaı Maveraünnehir Sempozyumu, İstanbul, Türkiye, 6 – 12 Kasım 2020, 7-21
- Barthold, V. V. (1990). Moğol istilasına kadar Türkistan, hazırlayan Hakkı Yıldız, Kervan Yayınları, İstanbul
- Cezar, M. (1977). Anadolu Öncesi, Türklerde Şehir ve Mimarlık, Türkiye İş Bankası, İstanbul
- Chabbi, J. (1995). “Ribat”, EI, C.8, Leiden, Brill, s.493-506.
- Creswell, K. A. C. (1932). Early Muslim Architecture, Volume 2, Oxford
- Çeşmeli, İ. (2005) Orta Asya camilerinde tipoloji (7-13. yüzyıllar), (Yayınlamamış doktora tezi) Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Ana Bilim Dalı, Mimarlık Tarihi ve Kuramı Bilim Dalı
- Esin, E. (1986). Ribat-i Melik Hakani Sülalesinden İbrahim oğlu Çu Tigin İkinci Naşr Şemsü’l Mülk ve Harcang’de Yaptırdığı Külliye,. Erdem, 2(5), 405-426.
- Grabar, O. (1988). İslam Sanatının Oluşumu, çeviren Nuran Yavuz, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul
- Gibb, H. A. R. (1930). Orta Asya’da Arap fütuhatı, çeviren M. Hakkı, Evkaf Matbaası, İstanbul
- Havkal, İ. (2014). 10.Asırda İslam Coğrafyası, çeviren Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul
- Hillenbrand, R. (2005). İslam Sanatı ve Mimarlığı, çeviren Çiğdem Kafescioğlu, Homer Kitabevi, İstanbul
- Hillenbrand, R. (1994). Islamic Architecture: Form, Function, and Meaning, Columbia University Press
- Hunkan, Ö. (2014). Ortaçağ Semerkant’ında İlk Modern Türk Üniversitesi: Tamgaç Han İbrahim Medresesi, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, cilt.4, Sayı.08, Edirne
- İstahri. (2019). Ülkelerin Yolları, çeviren Murat Ağarı, Ayışığı Kitapları, İstanbul
- Köprülü, M. Fuat. (1942), Ribat, Vakıflar Dergisi s. 2
- Köymen, M. A. (1992). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, III, Alp Arslan ve Zamanı. TTK, Ankara
- Kuban, D. (1965). Anadolu-Türk Mimarisi kaynak ve sorunları. İstanbul:
- Kuban, D. (1990). Türk İslam Sanatı Üzerine Denemeler, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul
- Kuyulu, İ. (1996). Anadolu Selçuklu Kervansarayları ile Orta Asya Kervansaraylarının Karşılaştırılmasına Yönelik Bir Deneme, Sanat Tarihi Dergisi, 8, s.51-79
- Kuyulu, İ. (1996). Özbekistan ve Türkmenistan’da Bulunan Ortaçağ Kervansarayları Üzerine Gözlemler, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C.1, S.1, s.97-116.
- Makdisi, A. (2015). İslam Coğrafyası (Ahsenü’t-Takasim), çeviren D. Ahsen Batur, Selenge yay. İstanbul
- Masarwa, Y. (2006). From a Word of God To Archaeological Monuments: A Historical Archaeological Study of The Ummayad Ribats Of Palestine, Doktora Tezi, Princeton University Art and Archaeology Faculty, New Jersey
- Mirzaakhmedov, S. D. (2016). The Ribat-Caravanserais from the Eastern Suburbs of Paykand, Archaeological and Historical Aspects, Journal of Inner Asian Art and Archaeology, 7, s.109-123
- Muradov, R. (2016). Dayahatyn, caravanserai of the Seljuqid period in Turkmenistan, National Department for Protection, Research and Restoration of Historical and Cultural Sites, Askabat, Turkmenistan,
- Nemtseva, N. (2009). Rabat-ı Malik XI –Nachalo XVIIIvek”, Arheolohicheskiye İssledovaniya, Taşkent
- Nilsen, V. (1956). Monumentalnaya Arhitektura Buharskogo Oazisa, Taşkent
- Özbayraktar, A. (2014). Abbasilerin İlk Döneminde Maveraünnehir, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), TC Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya
- Özgüdenli, O.G. (2003). “Maveraünnehir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 28, Ankara
- Pugachenkova, G.A. (1958) Puti razvitiya Arkhitektury Yuzhnogo Turkemenistan por rabovladeniya i feodalizma [Ways of development of the architecture of Southern Turkmenistan in the time of slavery and feudalism], Academy of Sciences of the USSR, Moscow
- Rustamova, M. (2019). Karahanlı devri mimarisi ve bezemeleri. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü ,İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı ,İslam Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı, İstanbul
- Turan, O. (1969). Türk cihan hâkimiyeti mefkûresi tarihi, Ötüken Neşriyat, İstanbul
Share this content: